1. Pengertian Qawafi/Qafiyah
Qafiyah ialah huruf-huruf yang terdapat di ujung bait syi’ir yang terdiri dari huruf akhir yang mati di ujung bait sampai dengan huruf hidup sebelum huruf mati. Qafiyah itu dapat terjadi pada sebagian kata, satu kata, atau pada dua kata. Perhatikan contoh-contoh di bawah ini.
Qafiyah yang terdapat pada sebagian kata
ﻳُﻌَﺪُّ ﺭَﻓِﻴْﻊُ ﺍﻟْﻘَﻮْﻡِ ﻣَﻦْ ﻛَﺎﻥَ ﻋَﺎﻗِﻼَ * ﻭَﺍِﻥْ ﻟَﻢْ ﻳَﻜُﻦْ ﻓﻰِ ﻗَﻮْﻣِﻪِ ﺑِﺤَﺴِﻴْﺐِ
Qafiyah yang terdapat pada satu kata :
ﺍِﺫَﺍ ﺿَﻴَّﻘْﺖَ ﺃَﻣْﺮًﺍ ﺿَﺎﻕَ ﺟِﺪَّﺍ * ﻭَﺍِﻥْ ﻫَﻮَّﻟْﺖَ ﻣَﺎ ﻗَﺪْ ﻋَﺰَّ ﻫَﺎﻧَﺎ
Qafiyah yang terdapat pada dua kata :
ﺍِﻋْﺘَﺰِﻝْ ﺫِﻛْﺮَ ﺍﻟْﺄَﻏَﺎﻧِﻲْ ﻭَﺍﻟْﻐَﺰَﻝْ * ﻭَﻗُﻞِ ﺍﻟْﻔَﻀْﻞَ ﻭَﺟَﺎﻧِﺐْ ﻣَﻦْ ﻫَﺰَﻝْ
1. Huruf Qafiyah
Huruf-huruf Qafiyah mempunyai 6 nama:
1. Rawi, ialah huruf yang dijadikan sebutan dari suatu qashidah, misalnya qashidah lamiyah, qashidah mimiyah, qashidah nuniyah dan seterusnya.
Karena syi’ir-syi’ir tersebut berakhiran lam, mim, nun dan seterusnya, kecuali huruf mad (alif, ya dan wawu) dan huruf ha ( ﺓ / ﻩ ). Huruf mad dan ha tidak termasuk huruf rawi. Huruf rawinya adalah sebelum huruf mad dan sebelum huruf ha’. Contoh :
ﻛَﺄَﺭْﺽٍ ﻭَﺳُﻤَﺎ ﻭَﺍﻟْﻐُﻼَﻡِ ﻭَﺍﻟَّﺬِﻱْ ﻭَﻗَﻠِﻴْﻞٌ ﺫِﻛْﺮُ ﻟَﻮْ
ﻓﻰِ ﺩَﺭَﺟَﺎﺕِ ﺍﻟْﺄَﺧِﺮَﺓْ
Rawi terbagi 2 macam :
1. Rawi muthlaq, yaitu rawi yang terdiri dari huruf hidup ﺍِﺫْ ﺗَﺸْﻜُﺮُ
2. Rawi muqayyad, yaitu rawi yang terdiri dari huruf mati ﻣَﻦِ ﺍﻋْﺘَﺬَ ﺭْ
3. Washal, ialah huruf mad (alif, ya’ atau wawu) yang timbul karena mengisyba’kan harakah rawi atau ha yang mendampingi rawi.
Washal alif yang timbul karena mengisyba’kan harakah fathah pada rawi, seperti ﺃَﻥْ ﻳُﺴَﻜَّﻨَﺎ
Washal ya yang timbul karena mengisyba’kan harakah kasrah pada rawi : ﺧَﻴْﺮَ ﻣَﺎﻟِﻚِ
Washal wawu yang timbul karena mengisyba’kan harakah dhammah pada rawi : ﺃَﺗَﻰ ﺫَﻭَﺍﺕُ
Washal ha : ﻓِﻰ ﺃَﻫْﻠِﻪِ
3. Khuruj, ialah huruf mad (alif, ya, wawu) yang timbul karena mengisyba’kan ha washal.
Khuruj alif : ﻳُﻮَﺍﻓِﻘُﻬَﺎ
Khuruj ya : ﻓﻰِ ﺃَﻫْﻠِﻪِ
Khuruj wawu : ﻳَﻨْﺼُﺮُﻩُ
4. Ridf, ialah huruf mad (alif, ya, wawu) yang terletak sebelum rawi tanpa pemisah.
Ridf alif : ﺍِﺣْﺴَﺎ ﻥُ
Ridf ya : ﻭَﻫْﻮَ ﺫَﻟِﻴْﻞُ
Ridf wawu : ﺗَﺰُﻭْﻝُ
5. Ta’sis, ialah alif yang terhalang satu huruf dari rawi, seperti ﺫَﺍﻫِﺐُ
6. Dakhil, ialah huruf hidup yang terletak antara ta’sis dan rawi, seperti ﺫَﺍﻫِﺐُ
1. Harakat Qafiyah
Harakat qafiyah terdiri dari 6 macam :
1. Rassu, ialah harakah huruf yang sebelum ta’sis. Berhubung huruf ta’sis itu hanya terdiri dari huruf alif, maka harakah huruf yang sebelum ta’sis hanya terdiri dari harakah fathah, misalnya harakah fathah pada huruf ( ﺝ ) yang terdapat pada kata ﻛَﺠَﺎﻫِﻞٍ
2. Isyba’, ialah harakah dakhil.
Contoh-contoh :
Isyba’ fathah (harakah fathah pada huruf wawu yang terdapat pada kata misalnya ﺗَﻄَﺎﻭُﻟِﻲْ )
Isyba’ kasrah (harakah kasrah pada huruf ( ﻩ ) yang terdapat pada kata misalnya
ﺫَﺍﻫِﺐُ
Isyba’ dhammah (harakah dhammah pada huruf ( ﺝ ) yang terdapat pada kata misalnya ﺭَﺟُﻞُ
3. Hadzwu, ialah harakah huruf yang sebelum ridf.
Contoh-contoh :
Hadzwu fathah (harakah fathah pada huruf ( ﺱ ) yang terdapat pada kata misalnya
ﺇِﺣْﺴَﺎ ﻥُ
Hadzwu kasrah (harakah kasrah pada huruf ( ﺱ ) yang terdapat pada kata misalnya ﺑِﺤَﺴِﻴْﺐِ
Hadzwu dhammah (harakah dhammah pada huruf ( ﺡ ) yang terdapat pada kata misalnya ﺳُﺮْﺣُﻮْﺏُ
4. Nafadz, ialah harakah ha washal.
Contoh-contoh :
Nafadz fathah, seperti ﻳُﻮَﺍﻓِﻘُﻬَﺎ
Nafadz kasrah, seperti ﻣِﻦْ ﻧَﻌْﻠِﻪِ
Nafadz dhammah, seperti ﻣَﺎ ﻳُﺤْﺴِﻨُﻮْﻧَﻪُ
5. Majra, ialah harakah rawi muthlaq.
Contoh-contoh :
Majra fathah , seperti ﺍَﻟﺮُّﻗَﻌَﺎ
Majra kasrah , seperti ﻋَﻠَﻰ ﺍﻟْﺒِﻐَﺎ ﻝِ
Majra dhammah , seperti ﻭَﻳَﻤْـــﻨَﻊُ
6. Taujih, ialah harakah huruf yang sebelum rawi muqayyad
Taujih fathah, seperti ﺍﻟْﺄَﺩَ ﺏْ
Taujih kasrah, seperti ﺣَﺮْﻑُ ﺍﻟْﻜَﻠِﻢْ
Taujih dhammah , seperti ﻟَﻜُﻢْ
9. QAWAFI II
1. Nama-nama qafiyah
Nama-nama qafiyah ada 5 macam
1. Mutakawis, ialah setiap qafiyah yang di antara kedua huruf matinya terdapat empat huruf hidup, seperti ﻗَﺪْ ﺟَﺒَّﺮَﺍﻟﺪِّﻳْﻦَ ﺍﻟْﺈِ ﻟَﻪُ ﻓَﺠُﺒِﺮْ
2. Mutarakib, ialah setiap qafiyah yang di antara kedua huruf matinya terdapat tiga huruf hidup, seperti ﻟَﺎﺗَﻜُﻦْ ﻧَﻬِﻤَﺎ
3. Mutadarik, ialah setiap qafiyah yang di antara kedua huruf matinya terdapat dua huruf hidup, seperti ﺑِﺎﻟْﻐَﻠَﻂْ
4. Mutawatir, ialah setiap qafiyah yang di antara kedua huruf matinya terdapat satu huruf hidup, seperti ﻣِﻦْ ﻣَﻐِﻴْﺐِ ﺷَﻤْﺲِ
5. Mutaradif, ialah setiap qafiyah yang kedua huruf matinya bertemu (tidak terhalang oleh huruf hidup), seperti ﺍﻟﺪُّﻫُﻮْﺭْ
1. Noda-noda qafiyah
Ada 7 macam yang menodai qafiyah :
1. Itha, ialah mengulangi kata rawi, baik lapalnya maupun maknanya dalam dua bait berturut-turut dari suatu qashidah. Contoh :
ﺃَﻭَﺍﺿِﻊُ ﺍﻟْﺒَﻴْﺖَ ﻓﻰِ ﺧَﺮْﺳَﺎﺀَ ﻣُﻈْﻠِﻤَــﺔِ * ﺗُﻘَﻴِّﺪُ ﺍﻟْﻌَﻴْﺮَ ﻻَ ﻳَﺴْـﺮِﻯ ﺑِﻬَﺎ ﺍﻟﺴَّﺎﺭِﻱْ
ﻻَ ﻳَﺨْﻔِﺾُ ﺍﻟﺮُّﺯُّ ﻋَﻦْ ﺃَﺭْﺽٍ ﺃَﻟَﻢَّ ﺑِﻬَــــﺎ * ﻭَﻻَ ﻳَﻀِﻞُّ ﻋَﻠَﻰ ﻣِﺼْﺒَﺎﺣِﻪِ ﺍﻟﺴَّﺎﺭِﻱْ
2. Tadhmin, ialah mengaitkan qafiyah bait kepada bait berikutnya, seperti mengaitkan kata ﺃَﻧِّﻲْ pada kata ﺷَﻬِﺪْ ﺕُ dalam contoh :
ﻭَﻫُﻢْ ﻭَﺭَﺩُﻭْ ﺍﻟْﺠِﻔَﺎﺭَ ﻋَﻠَـــــــــــﻰ ﺗَﻤِﻴْﻢِ * ﻭَﻫُﻢْ ﺃَﺻْﺤَﺎﺏُ ﻳَﻮْﻡِ ﻋُﻜَﺎﻅِ ﺃَﻧِّﻲْ
ﺷَﻬِﺪْﺕُ ﻟَﻬُﻢْ ﻣَﻮَﺍﻃِﻦَ ﺻَﺎﺩِﻗَﺎﺕِ * ﺷَﻬِﺪْﻥَ ﻟَﻬُﻢْ ﺑِﺤُــــــــﺴْﻦِ ﺍﻟﻈَّﻦِّ ﻣِــﻨِّﻲْ
3. Iqwa’, ialah adanya perbedaan di dalam majra (harakah rawi) antara harakah kasrah dan dhammah. Contoh :
ﻟَﺎﺑَﺄْﺱَ ﺑِﺎﻟْﻘَﻮْﻡِ ﻣِﻦْ ﻃُﻮْﻝٍ ﻭَﻣِﻦْ ﻗَﺼْﺮِ * ﺟِﺴْﻢُ ﺍﻟْﺒِﻐَﺎﻝِ ﻭَﺃَﺣْﻼَﻡُ ﺍﻟْﻌَﺼَﺎﻓِﻴْﺮِ
ﻛَﺄَﻧَّﻬُﻢْ ﻗَﺼَﺐٌ ﺟَــــــــــﻮْﻑٌ ﺃَﺳَﺎﻓِﻠُــــــــــــﻪُ * ﻣُﺜَﻘَّﺐٌ ﻧَﻔَﺨَﺖْ ﻓِﻴْﻪِ ﺍﻟْﺄَﻋَـــــــﺎﺻِﻴْﺮُ
Harkat ro’ pada bait pertama kasrah, dan pada bait kedua dhammah.
4. Ishraf, ialah adanya perbedaan di dalam majra (harakah rawi) antara harakah fathah dengan dhammah atau antara harakah fathah dengan kasrah.
Perbedaan di dalam majra antara harakah fathah dengan harakah dhammah , seperti :
ﺃَﺭَﻳْﺘَﻚَ ﺍِﻥْ ﻣَﻨَﻌْﺖَ ﻛَﻼَﻡَ ﻳَﺤْﻴﻰَ * ﺃَﺗَﻤْﻨَﻌُﻨِﻲْ ﻋَﻠَــــﻰ ﻳَﺤْﻴﻰَ ﺍﻟْﺒُﻜَﺎﺀَ
ﻓَﻔِﻲْ ﻃَﺮْﻓِﻲْ ﻋَﻠَﻰ ﻳَﺤْــﻴﻰَ ﺳَﻬَﺎﺩُ * ﻭَﻓﻰِ ﻗَﻠْﺒِﻲْ ﻋَﻠَﻰ ﻳَﺤْﻴﻰَ ﺍﻟْﺒَﻼَﺀُ
Perbedaan di dalam majra antara harakah fathah dengan harakah kasrah, seperti
ﺃَﻟَﻢْ ﺗَﺮَﻧِﻲْ ﺭَﺩَ ﺩْ ﺕُ ﻋَﻠَﻰ ﺍﺑْﻦِ ﻟَﻴْﻠَﻰ * ﻣَﻨِﻴْﺤَﺘُﻪُ ﻓَﻌَﺠَّـﻠْــﺖُ ﺍﻟْﺄَ ﺩَﺍﺀَ
ﻭَﻗُﻠْـﺖُ ﻟِﺸَـﺎﺗِﻪِ ﻟَﻤَّـــﺎ ﺃَﺗَﺘْﻨَﺎ * ﺭَﻣَﺎﻙِ ﺍﻟﻠﻪُ ﻣِﻦْ ﺷَـــــﺎﺓٍ ﺑِﺪَﺍﺀِ
5. Ikfa, ialah adanya perbedaan di dalam rawi antara huruf-huruf yang berdekatan makhrajnya, seperti huruf lâm dengan huruf nûn. Contoh :
ﺑَﻨَﺎﺕُ ﻭَﻃَّﺎﺀٍ ﻋَﻠَــــــــﻰ ﺧَﺪِّ ﺍﻟﻠَّﻴْﻞْ *
ﻻَ ﻳَﺸْﻜِـــــﻴَﻦَّ ﻋَﻤَــــــﻼً ﻣَﺎ ﺃَﻧْﻘَﻴْﻦْ *
Kedua bait ini adalah termasuk bahar sari’ yang di buang separuh baitnya dan di masuki waqaf
6. Ijâzah, ialah adanya perbedaan di dalam rawi antara huruf-huruf yang berjauhan makhrajnya, seperti huruf lâm dengan huruf mim. Contoh :
ﺃَﻻَ ﻫَﻞْ ﺗَﺮَﻯ ﺍِﻥْ ﻟَﻢْ ﺗَﻜُﻦْ ﺃُﻡُّ ﻣَﺎﻟِﻚِ * ﺑِﻤُﻠْﻚِ ﻳَﺪِﻱْ ﺃَﻥَّ ﺍﻟْﻜَﻔَـــﺎﺀَ ﻗَﻠِﻴْﻞُ
ﺭَﺃَﻯ ﻣِﻦْ ﺧَـﻠِﻴْﻠَﻴْﻪِ ﺟَﻔَﺎﺀً ﻭَﻏِﻠْﻈَـــﺔَ * ﺍِﺫَﺍ ﻗَﺎﻡَ ﻳُﺒْﺘَﺎﻉُ ﺍﻟْﻘُﻠُﻮْﺹُ ﺫَﻣِﻴْـﻢُ
7. Sinad, ialah adanya perbedaan dalam huruf dan harakah yang sebelum rawi. Sinad itu ada yang berhubungan dengan huruf, dan ada pula yang berhubungan dengan harakah.
Adapun sinad yang berhubungan dengan huruf terdiri dari 2 macam, yaitu :
Sinad ridf, ialah adanya ridf pada suatu bait, sedangkan pada bait yang lainnya tidak ada. Contoh :
ﺍِﺫَﺍ ﻛُﻨْﺖَ ﻓﻰِ ﺣَﺎﺟَﺔٍ ﻣُﺮْﺳِﻼَ * ﻓَﺄَﺭْﺳِﻞْ ﺣَﻜِﻴْﻤًﺎ ﻭَﻻَ ﺗُﻮْﺻِﻪِ
ﻭَﺍِﻥْ ﻧَﺎﺏَ ﺃَﻣْــﺮٌ ﻋَﻠَﻴْﻚَ ﺍﻟﺘَّﻮَﻯ * ﻓَﺸَﺎﻭِﺭْ ﻟَﺒِﻴْﺒًﺎ ﻭَﻻَ ﺗَﻌْﺼِـــﻪِ
Sinad ta’sis, ialah adanya ta’sis pada suatu bait, sedangkan pada bait yang lainnya tidak ada. Contoh :
ﻳَﺎﺩَﺍﺭَ ﻣِﻴَّﺔَ ﺍﺳْﻠَﻤِﻲْ ﺛُﻢَّ ﺍﺳْﻠَﻤِــــــــــﻲْ *
ﻓَﺨِﻨْﺪَﻑٌ ﻫَﺎﻣَّﺔُ ﻫَﺬَﺍ ﺍﻟْﻌَـــــــــــــــﺎﻟَﻢِ *
Kedua bait ini termasuk bahar rajaz yang di buang separuh juznya
Adapun sinad yang berhubungan dengan harakah terdiri dari 3 macam, yaitu :
Sinad hadzwu, ialah adanya perbedaan di dalam harakah huruf yang sebelum ridf. Contoh :
ﻟَﻘَﺪْ ﺍُﻟِﺞَ ﺍﻟْﺨَﺒَﺎﺀُ ﻋَﻠَﻰ ﺟَﻮَﺍﺭِ * ﻛَﺄَﻥَّ ﻋُﻴُﻮْﻧَﻬُـﻦَّ ﻋُﻴُﻮْﻥُ ﻋِﻴْﻦِ
ﻛَﺄَﻧِّـــﻲْ ﺑَﻴْﻦَ ﺧَﺎﻓِﻴَﺘِﻲْ ﻋُﻘَﺎﺏِ * ﺗُﺮِﻳْﺪُ ﺣَﻤَﺎﻣَــﺔً ﻓﻰِ ﻳَﻮْﻡِ ﻏَــﻴْﻦِ
Sinad isyba’, ialah adanya perbedaan di dalam harakah dakhîl. Contoh :
ﻭَﻫُﻢْ ﻃَﺮَّﺩُﻭْﺍ ﻣِﻨْﻬَﺎ ﺑَﻠِﻴًّﺎ ﻓَﺄَﺻْﺒَﺤَﺖْ * ﺑَﻠِــﻲٌّ ﺑِﻮَﺍﺩٍ ﻣِﻦْ ﺗِﻬَﺎﻣَـﺔَ ﻏَﺎﺋِﺮِ
ﻭَﻫُﻢْ ﻣَﻨَّﻌُﻮْﻫَﺎ ﻣِﻦْ ﻗُﻀَﺎﻋَﺔَ ﻛُﻠِّﻬَـﺎ * ﻭَﻣِﻦْ ﻣُﻀَﺮِ ﺍﻟْﺤَﻤْﺮَﺍﺀِ ﻋِﻨْﺪَ ﺍﻟﺘَّﻐَﺎﻭُﺭِ
Sinad taujih, ialah adanya perbedaan di dalam harakah huruf yang sebelum rawi muqayyad. Contoh :
ﻭَﻗَﺎﺋِﻢِ ﺍﻟْﺄَﻋْﻤَﺎﻕِ ﺧَـــــﺎﻭِﻯ ﺍﻟْﻤُـــﺨْﺘَﺮَﻕْ
ﺃَﻟَّﻒَ ﺷَﺘﻰَّ ﻟَﻴْﺲَ ﺑِﺎﻟﺮَّﺍﻋِــــﻲْ ﺍﻟْﺤَــــﻤِﻖْ
ﺷَﺬَّﺍﺑَﺔً ﻋَﻨْﻬَﺎ ﺷَﺬَﺍ ﺍﻟــــــﺮُّﺑْﻊِ ﺍﻟﺴُّﺤُـــﻖْ
DAFTAR PUSTAKA
Abdullah Darwisy, (1967). Dirasat fi al-‘Arudh wa al-Qufiyah, Bagdad
Abdur Rahman al-Sayid, (1979). Al-‘Arudh wa al-Qafiyah, Dar al-Nahdhah al- ‘Arabiyah,
Ahmad al-Hasyimi,( 1979) Mizan al-Dzahab, Cairo.
Almawardi, (1965) Al-‘Arudh al-Wadhihah, Bukit Tinggi.
Ibrahim Ali Abu Al-Khasyab, (1979) Bughyah al-Mustafid min al-‘Ardh al-Jadid, Dar al- Ma’arif.
Muhammad Badwi Makhtum, (1977) Dirasat Nazhariyyah wa Tathbiqiyyah fî ‘Ilmi al- Sharfi wa al-‘Arudh, Cairo.
Hamid, Mas’an, 1995, Ilmu Arudh dan Qawafi, Al-Ikhlas, Surabaya.
Al-Gulaiyini, Musthofa. 2011. Jami’ud Durus al- Arobiyah. Libanon: Dar Al-Khotob al- Ilmiyah.